مباحث درس روش تحقیق (جزوه درس )

                                                                                   بسمه تعالی

مقدمه : 

در این قسمت توضیحاتی پیرامون ضرورت آشنائی با روش تحقیق ، مبانی و اصول اولیه در تحقیق  ارائه می گردد انتظار می رود پس از مطالعه این قسمت فراگیر بتواند:

اهداف درس

1.      شما دریابان این قسمت باید قادر باشید:

ü       تحقیق به روش علمی را تعریف کنید. 

ü       چرا و چه زمانی تحقیق آغاز می شود؟انواع آنرا معرفی نمایید.

ü       عناوین مهمترین بخش ها در هنگام تهیه طرح تحقیق را نام ببرید.  

ü       برای شما فرصتی فراهم خواهد شد تا به سوالات خود درمورد یک مسئله به صورت علمی بیاندیشید.

ü       روش علمی برای تحقیق وانواع و ویژگی های آنرا را فراخواهید گرفت.

ü       فراگیر همچنین متقاعد خواهد شد برای بررسی های علمی و دقیق نیازمند یادگیری روش تحقیق علمی می باشد.

ü       در طول سالیان و از ابتدای حیات بشر ،  انسان همیشه با تحقیق سروکار داشته است . آنچه در اینجا اهمیت دارد آنکه تحقیقی می تواند راهگشا باشد که بر اساس اصول و موازین علمی صورت پذیرد.

ü       تحقیق در لغت به معنای درست و راست گردانیدن،پیدا کردن ، افتن یاجستجوی حقیقت آورده شده است. تعاریف به عمل آمده از تحقیق و پژوهش فراوانند. تحقیق به روش علمی را مجموعه مقررات و قواعدی دانسته اند که چگونگی جستجو برای افتن حقایق مربوط به پک موضوع را نشان م دهد.در جایی دیگر آن را حقیقت پژوهی نامیده اند و گروهی از دانشمندان اینگونه تحقیق را عملی منظم که در نتیجه آن پاسخ هائی برای سوالات مندرج در موضوع تحقیق بدست خواهد آمد تعریف کرده اند.

ü       درهرصورت مشخص است که وجه اشتراک در همه این تعاریف جستجوی حقیقت است و حقیقت پک پدیده ذهنی است که با واقعیت ( یعنی وجود عینی ) مطابقت دارد.( هرچند ممکن است این امر در علوم تجربی صحیح باشد لیکن در علوم نظری چنین نیست) به هرحال مانیز در روش تحقیقی که بحث خواهیم کرد بدنبال افتن حقیقت خواهیم بود. به صورت خلاصه منظور ما از روش علمی تحقیق، مجموعه قواعد و رویه ای است که محقق برای جمع آموری حقایق و واقعیت ها دنبال می کند تا سپس آنها را تفسیر ، تبین و اثبات نماید.

ü       جان دیوئی معتقد است: اولین مرحله تحقیق احساس وجود یک مشکل  است؛ به این معنی که پژوهشگر در کار خویش با مانع یا مشکلی روبرو گردیده است که در حل آن ابهام یا تردید دارد و نمی تواند در مقابل آن ساکت بماند. بنابراین این نقطه آغازین در انجام هرگونه پژوهش یا تحقیقی بسیار مهم است و نقش آموزش افراد برای مسئله یابی که در برخی نظام های آموزش و پرورش برآن بسیار تاکید می شود نیز از همین امر نشات می گیرد. هرچه ضرورت پرسش در هنگام تدریس برای فراگیر بیشتر مطرح شود و از او خواسته شود تا ذهن خود را برای طرح سوالات بیشتر فعال سازد می توان انتظار داشت که در آینده نیاز به تحقیق و پیشرفت در او ارتقا یابد.

ü       اولین مرحله از تقسیم بندی تحقیق را می توان منوط به هدف از انجام تحقیق دانست.بدین صورت که آیا هدف از انجام تحقیق علائق علمی محقق است یا احتیاجان عملی . بدین شکل که محقق برای موشکافی در تجربیات خود و دیگران ، کنجکاوی های علمی ویا الهامات وفرضیات علمی محض بنبال اجرای تحقیق است و یا اینکه هدف کسب اطلاعاتی است که بتواند مشکل یا مسئله فوری را حل نموده ویا زمینه را برای تصمیمم گیری در مورد یک موضوع یا مسئله خاص فراهم نماید. چنانچه هدف اول مد نظر باشد با تحقیق بنیادی یا Basic Research روبرو هستیم که در تعریف آن گفته میشود: " تحقیقی است که برای گسترش و بسط دانش یا علوم پایه در یک نظام و بخاطر فهم آن طرحریزی می شود.ممکن است همه یا بخشی از این دانش در آینده کاربد داشته باظد ولی معمولا خود محقق در کاربرد نقشی ندارد." اکا چنانچه تحقیق برای هدف دوم انجام شود آنرا تحقیق کاربردی یا Applied Research می نامند و در تعریف آن گفته می شود: " این نوع تحقیق برروی یافتن راه خل مسائل فوری با ماهیت عملی متمرکز می شود و بنابراین این تحقیقات جنبه عملی داشته و معمولاخود محققین درکاربرد نتایج دخیل می باشند."

ü       بدیهی است تقسیم بندی های متعدد دیگری برای روش های تحقیق وجو دارد که در ادامه مباحث  مورد بررسی و بحث قرار خواهد گرفت.

ü       آنچه در این مقدمه اهمیت دارد آنکه تخقیق از دیرباز با آدمی همراه بوده است و در طول تاریخ به شیوه ها و روش های مختلفی آنرا انجام داده است . چنانچه انسان با تحقیق آشنا نمی شد و و اقدام به انجام آن نمی کرد آیا دانش و علم انسان تا بدین پایه امروزی بود ، مسلما پاسخ منفی است ( من همیشه در کلاسهای خود برای دانشجویان این جمله را یاد آوری می کنم که چنانچه دانشجو به اندازه استادش بداند هیچگاه نباید توقع پیشرفت علم را داشته باشیم و این واقعیتی است که نگاه به تاریخ علم و پیشینیان آنرا برای ما بیشتر مشخص خواهد نمود) بنابراین تحقیق هم از دیدگاه فردی و هم از دیدگاه اجتماعی یک ضرورت است و انسانی که جستجو و تحقیق را در زندگی خود نداشته باشد ، تصوری از رشد و تکامل هم برای او نمی توان داشت.علاوه براین ضرورت انجام تحقیق از دیگاه علمی نیز انکار ناپذیر است چه "تحقیق را  مایه حیات علم دانسته اند" و بدون انجام تحقیق علم همچون آبی که در حائی ماند باشد دچار گندیدگی و تبدیل شدن به لجنزار خواهد شد. 

مروری بر  بررسی های قبلی

 در این قسمت توضیحاتی پیرامون ضرورت بررسی مطالعات قبلی و نحوه انجام آندرهنگام تهیه طرح تحقیق تحقیق  ارائه می گردد .

اهداف درس

شما درپایان این قسمت باید قادر باشید:

ü       دلایل اهمیت مرور بر بررسی های قبلی چیست؟

ü       چگونه بررسی های قبلی را مرور کنیم؟

ü       نحوه بیان مرور بر بررسی های قبلی چگونه است؟

ü       برای کسب اطلاعات در زمینه مورد تحقیق می باید به منابع مرجع مراجعه نمود منظور از منابع مرجع هر فرد یا هر چیزی است که به عنوان ماخذ اطلاعات مورد مراجعه قرار می گیرد بویژه آنها که مورد مراجعه فوری قرار می گیرند. کتابهای مرجع معمولا به گونه ای تالیف می شوند که هر کسی می تواند اطلاعات مورد نیاز خود را به راحتی و سرعت در آنها پیدا کند. مهمترین منابع دردسری عبارتند از:

ü        نظرات افراد متخصص و صاحب نظران

ü        منابع منتشر شده

Ø        مراجع غیر ادواری شامل:

ü       کتابشناسی ها

ü       دانشنامه ها

ü       فرهنگ ها  

ü       دستنامه ها

ü       درسنامه ها  

ü       دستور نامه ها

ü       سالنامه ها

ü       اطلس ها

ü       نشان نامه ها

ü       سرگذشت نامه ها

Ø        مراجع ادواری شامل :

ü         کتابشناسی ها

ü        فهرست های مندرجات :کتاب، نشریات ادواری مثل ژورنالها

§          منابع منتشر نشد ه شامل :

ü       پایان نامه ها

ü       گزارش های فنی

ü       گزارش تحقیق

ü       آمارها 

ü       پروانه های ثبت اختراعات

ü       صورت جلسه ها

ü       مشاهدات فردی 

o         بانکهای اطلاعاتی در اینترنت همچون :  Medline  برای استفاده از مدلاین می توانید از لینک های سمت راست صفحه استفاده کنید.

بیان مساله تحقیق

دراین قسمت شما با نحوه بیان و یا توین مسئله تحقیق آشنا می شوید.وظیفه محقق در این قسمت ارائه مطالبی است تا بدان وسیله گروه آموزشی ویا پژوهشی تصمیم گیرنده جهت پذیرش موضوع تحقیق را متقاعد سازد که موضوع انتخاب شده از اهمیت و کفایت لازم برای انجام تحقیق برخورداراست.

شما در پیان این درس باید قادر باشید :

ü       چرا بیان مسئله تحقیق مهم است.

ü       دربیان مسئله تحقیق چه موضوعاتی باید مطرح شوند؟

ü       نحوه نوشتن " بیان مسئله تحقیق " جگونه است.؟

ü       بدنبال پیدا کردن مساله و تدوین پرسش تحقیق لازم است تا به شکلی جزیی تر در مورد مساله وخصوصیات آن و مشکلات ناشی از وجود آن در جامعه اظهار نظر کرد. این بیانات باید براساس دانستنی های موجود در منابع علمی نسبت به مساله شکل داده شود.هرچه استناد ها به منابع در این قسمت بیشتر صورت پذیرد ، پذیرش سهل تر برای تحقیق را نزد تصمیم گیرندگان به دنبال خواهد داشت.

ü       توصیه می شود تا قبل از نوشتن این قسمت ، اقدام به تجزیه و تحلیۀ مساله کرد. با این کار نسبت به متغیرهای تاثیر گذار بر آن به خوبی آشنا شده و از آنها به هنگام نوشتن می توان استفاده نمود. برای این کار می توان یکی از روش های موجود را بکاربست. متداولترین روش ها برای تجزیه و تحلیل مساله عبارتند از:

ü        شبکه علیت

ü        نمودار استخوان ماهی

ü        نمودارشش کلمه ای( که؟  ،کی؟ ،کجا؟ ، چگونه؟ ،چی؟ ،چرا؟)

Ø       برای بیان مساله تحقیق باید به نکات زیر توجه نمود و سعی کرد تا به شیوه ای مناسب  موارد زیر در متن آورده شود:

ü        اطلاعات زمینه ای در مورد موضوع مورد مطالعه

ü       توصیف دقیق مسأله  

ü        نحوه بروز یا وقوع

ü        وسعت و شدت مساله و عوارض ناشی از آن در جامعه

ü        عوامل دخیل در بروز مسأله

ü        نحوه برخورد فعلی با مساله

ü        آنچه درمورد راه حل مساله می اندیشید

ü        فواید پژوهش و نتایجی  که از حل مشکل انتظار می رود

اهداف تحقیق

ü       در این درس شما با نحوه تدوین و ارائه اهداف تحقیق خود آشنا می شوید. 

         اهداف درس

 شما درپایان این قسمت باید قادر باشید:

ü        تعریف هدف و تقسیم بندی انواع آن را بیان کنید.

ü        فواید و خصوصیات اهداف رامشخص نمائید.

ü        نحوه بیان اهداف را شرح دهید.

ü        برای موضوع تحقیق انتخابی خود هدف اصلی و اهداف جزئی را بنویسید.

اهداف تحقیق

بدنبال نوشتن قسمت بیان مسئله تحقیق لازم است تا اهداف تحقیق را برشماریم. ابتدا باید به این سوال پاسخ دهیم که هدف چیست؟ به تعبیر دیگر باید مشخص نمائیم که انتظار داریم از این مطالعه به چه نتایجی دست پیدا کنیم. درتعریف هدف گفته اند: " هدف نقطه ای است که محقق قصد رسیدن بدان را دارد تا در آنجا به داوری بپردازد". از سوی دیگر " مقصود و منظور نهایی از تحقیق را نیز هدف دانسته اند."چنانچه اهداف یک تحقیق  بخوبی نوشته شود محقق در می یابد که نیاز به چه نوع اطلاعاتی دارد و از چه راههایی باید به جستجوی آنها بپردازد و این خود راه گشای نحوه انجام تحقیق نیز خواهد بود.

در تقسیم بندی  اهداف تحقیق معمولا" بدین گونه عمل می شود:

اول" هدف کلی" که منظور همان موضوع تحقیق است که قصد مشخص نمودن آنرا داریم و به عبارتی آنچه در پایان مطالعه قصد رسیدن بدان را داریم  " هدف کلی" معمولا در یک جمله قابل فهم صریح و رسا و مختصر بیان می شود که برای خواننده گویا و قابل فهم است.

 در گونه دوم" اهداف جزئی یا اختصاصی" تحقیق بیان می شود. این اهداف از تفسیم یا شکستن " هدف کلی" به اجزای کوچکتر بدست می آیند. اهداف جزئی راه رسیدن به  " هدف کلی" را قدم به قدم مشخص  می نماید.

 تنظیم اهداف چنانچه به خوبی صورت بپذیرد بر متمرکز ساختن مطالعه به جنبه های اساسی آن وجلوگیری کردن از جمع آوری اطلاعاتی که به آنها نیاز وجود ندارد، تاکید می کند.

چرا نوشتن اهداف مهم است و چه خصوصیاتی باید داشته باشند:تنظیم اهداف برای یک مطالعه تحقیقی باید بر اساس ملاکهای مشخص صورت پذیرد که مهمترین آنها عبارتند از:

ü       اهداف قابل حصول باشند. بدین شکل که مقصود و منظور محقق را بطور کامل برساند و توانایی سنجش موضوع را داشته باشد.

ü       اهداف صریح و روشن بیان شوند. هیچگونه ابهامی در هدف قابل قبول نیست باید مشخص شود که دقیقا چه چیزی باید اندازه گیری شود.

ü       اهداف باید قابل اندازه گیری باشند. تحقیق به روش علمی بر پایه اندازه گیری استواراست و بیان اهداف درقالب های قابل اندازه گیری کار مطاله را ساده تر می سازد.

Ø       توصیه می شودبه هنگام تنظیم اهداف اختصاصی ازالگوی ویژه ای استفاده نمائید

ü        هدف یا هدف هایی رابرای تعیین نمودن ارزش کمی موضوع انتخاب کرده و بنویسید.

ü        هدف یا هدف هایی را برای روشنگری در مورد موضوع انتخاب کرده و بنویسید.

ü        هدف یا هدف هایی را برای تعیین علل احتمالی موضوع بنویسید.

ü        در مطالعات کاربردی پیشنهاد می شود که یک هدف کاربردی در زمینه نحوه بکارگیری نتایج بنویسید.

Ø       نحوه بیان اهداف موضوعی مهم در نوشتن طرح تحقیق است.اصول زیر می تواند بعنوان راهنما مورد استفاده قرار گیرند:

ü       اهداف رابا استفاده از افعال عملی که برای اندازه گیری و سنجش مناسب هستند بیان نمائید. (افعال مناسب مانند: تعیین کردن،مشخص نمودن ، مقایسه کردن و افعال نامناسب مانند: درک کردن ، فهمیدن ، اعتقاد داشتن و... )

ü       اهداف واقع بینانه بیان شوند که تحت شرایط کاری بتوان به آنها دست یافت.

ü       اهداف دقیقا از آنچه مطالعه برای آن انجام می شود به صورت منطقی پیروی می کند.

ü       اهداف به زبانی علمی، روشن ، صریح ودقیقا آنچه تصمیم به انجام آن داریم مشخص شود.

فرضیه یا سوالات مهم

 در این قسمت توضیحاتی پیرامون ضرورت داشتن فرضیه و ویژگی های آن و نیز نحوه ارائه سوالات مهم در تحقیق  ارائه می گردد .

اهداف درس

شما دریابان این قسمت باد قادر باشید:

ü       تعریف فرضیه ، انواع آن وخصوصیات یک فرضیه خوب را بیان کنید.

ü       توضیح دهید فرضیه هاچگونه روابط بین متغیرها رابیان می کنند؟

ü       با ذکر مثال بیان کنید سوالات مهم در کجا مطرح می شوند؟

ü       ویژگی ها و نحوه بیان سوالات مهم را مشخص نمائید.

ü       قدرت تصور در انسان یکی از ویژگیهای مهم می باشد این قدرت به فرد امکان می دهد تا در مورد موضوعات مختلف بیاندیشد، حدس بزند، تصویر ذهنی ایجاد کند و راه حل های  مختلف پیشنهاد کند. در تحقیق به روش علمی که حول محور یک مسئله یا مشکل صورت می پذیرد، از این قدرت تصور و حدس ذهنی برای تدوین یک یا چند فرضیه برای نتیجه تحقیق استفاده می شود. از این رو می توان فرضیه تحقیق را یک حدس علمی یا پیش داوری دانست که بوسیله ی جمع آوری حقایقی که منجر به قبولی یا رد آن فرضیه می شود مورد آزمایش قرار می گیرد. به عبارت دیگر فرضیه را راه حل پیشنهادی محقق برای مسئله تحقیق و یا نتیجه تحقیق دانسته اند.

ü       گاهی اوقات از یک فرمول برای بیان فرضیه استفاده می شود، بدین شکل که:" اگر چنین و چنان رخ دهد چنین و چنان خواهد شد" . این تعبیر ساده و روان به محقق امکان می دهد تا بتواند در جریان تدوین مسئله تحقیق خود، فرضیه ای مناسب که به طور قطعی با کل پژوهش او در ارتباط خواهد بود، بیان نماید. نکته با اهمیت  در اینجا آن است که محقق باید دقت نماید که در جریان انجام تحقیق ، او صرفا" قصد آزمایش فرضیه را دارد نه اثبات آن ، البته چنانچه در پایان تحقیق ،نتایج ، حاکی از اثبات فرضیه او بود می تواند آن موضوع به شکل یک بحث علمی مورد عنایت قرار دهد.

ü        در هنگام بیان فرضیه محقق به بررسی روابط بین متغیرها می پردازد. به طور متداول این بیان به سه شکل صورت خواهد گرفت:

ü        بررسی رابطه علت و معلولی بین دو یا چند متغیر

ü        بررسی همبستگی و شدت آن بین دو یا چند متغیر ..

ü        بررسی و مقایسه میزان تفاوت تاثیر دو یا چند متغیر بر یک یا چند متغیر..

ü       محقق برای تهیه فرضیه مناسب تحقیق عمدتا از منابع علمی در اختیار خود کمک خواهد گرفت. یافته های علمی قبلی که در زمینه موضوع تحقیق انجام گرفته است یکی از منابع اصلی برای تهیه فرضیه است. همچنین تجربیات شخصی فرد محقق می تواند نقش مهمی را در این زمینه ایفا نماید. گاهی اوقات فرضیه هائی مبتنی بر خیال و با مطالب غیر علمی، الهامات و پیشنهادات غیر عادی هم مطرح می شود که در برخی موارد به نتایج خوبی نیز نائل گردیده است. ..

ü       بیان یک فرضیه ممکن است به شکلی مثبت انجام شود که در آن رابطه بین دو یا چند متغیر یا تفاوت بین آنها بصورت احتمالی وبه شکل خبری مثبت بیان می شود.

ü       گاهی در فرضیه  منکر وجود رابطه بین متغیرها شده و آنرا به شکل جمله خبری منفی بیان ی نمایند.

ü       ممکن است در فرضیه موضوع به شکل  ضمنی مطرح شود. 

ü       ملاکهای مختلفی برای یک فرضیه خوب برشمرده اند که مهمترین آنها عبارتند از:

ü       روش ، معین و مشخص

ü       داشتن حدود مشخص ،کوتاه و مختصر

ü       قابلیت اندازه گیری داشتن

ü       قابل فهم بودن (تعریف مناسب و خوب)

ü       بیان بر اساس تئوری ها و نظریه های موجود

 مرتبط بودن با عنوان تحقیق

ü       یک نکته قابل توجه در مورد دانشجویان بویژه در دوره های کارشناسی ارشد آن است که در نوشتن فرضیه برای طرح تحقیق خود دچار این چالش  می شوند که آیا در طرح تحقیق نیز باید " فرضیه آماری صفر یا خنثی (H0) " و نیز" فرضیه تحقیق یا ( H1 ) " را بنویسند یا خیر؟ پاسخ آن است که در طرح تحقیق صرفا نیاز به نگارش " فرضیه تحقیق " وجود دارد وبه " فرضیه آماری خنثی یا صفر" که در آن هرگونه تفاوت یا تغییری رد می شود نداریم. در حالیکه در" فرضیه تحقیق " پیش بینی و جهت گیری محقق نشان داده می شود. نکته دوم و ضروری آنکه " فرضیه تحقیق " را به دوگونه می توان نوشت:

ü        فرضیه دو دامنه: که اختلاف را بدون در نظر گرفتن سمت و جهت آن بیان می کند. ..

ü        فرضیه یک دامنه : که جهت گیری محقق را در نوع تفاوت بیان می کند.

ü       لازم است به ذکر است که مطالعات تحلیلی و تجربی به طور اصولی نیازمند به داشتن فرضیه هستند و این یک الزام منطقی است لیکن در مطالعاتی که صرفا به صورت توصیفی انجام می شوند نیازی بداشتن فرضیه نیست بلکه در این گونه موارد از سوالات مهم برای تدوین آنچه باید مورد اندازه گیری قرار گیرد استفاده می نمائیم.

ü       فرضیه و سوالات مهم عمدتا از اهداف تحقیق حاصل می شود بویژه در مورد سوالات مهم باید دقت نمود که با دقت در هدف نوشته شده باید سوالاتی را تهیه نمود که با پاسخ بدانها بتوانیم به هدف موردنظر دست پیدا کنیم. بدیهی است در مورد تحقیقات تجربی و تحلیلی که معمولا حول یک سوال مشخص و رسیدن به پاسخ آن انجام می شود. فرضیه ما هم در همان مسیر و در پاسخ به سوال تحقیق تدوین خواهد شد. نکته حائز اهمیت در نوشتن سوالات مهم آن است که باید دقت نمائیم در حد ضرورت سوالات را مطرح نمائی و چه جزئیات سوالات باید در برگه پرسشنامه یا برگه مشاهده و یا برگه مصاحبه که بعدا توضیح خواهیم داد آورده شوند.

تعریف مفاهیم و متغیرها

در این درس شما با نحوه تعریف متغیر ها و مفاهیم  در تحقیق خود آشنا می شوید. 

اهداف درس

ü       چرا تعریف مفاهیم و متغیر ها مهم است؟

ü       تعریف شرح و عملی مفاهیم ومتغیرها چگونه انجام می شوند؟

ü       تعریف متغیر و انواع آن

ü       مفهوم و متغیر دو عنصر هستند که در اغلب تحقیقات حضوری تام و تمام دارند. در تحقیق به روش علمی یکی از حساسترین اقدامات تعریف صحیح و مناسب از این دو عنصر می باشد. اهمیت کار در این مرحله به صورتی است که لازم است با توجه به ویژگی های تحقیق به روش علمی دو گونه تعریف بدست می دهیم. تعریف شرحی و تعریف علمی و این دو تعریف را در مورد هر دو عنصر باید ارائه کرد. تفاوت بین مفهوم و متغیر در یک تحقیق شاید بسیار ظریف باشد. منظور از مفهوم آن عنصری از تحقیق است که محقق قصد اندازه گیری آن را ندارد لیکن باید برای سایرین به طور مشخص آنرا تعریف نماید تا دیگران منظور و مقصود محقق را از آن واژه یا مفهوم درک نمایند و متغیر آن عنصری است در تحقیق که محقق دقیقا قصد اندازه گیری آنرا دارد و ضروری است دیگران درک مشخصی از آن بر اساس تعریفی که محقق ارائه می کند داشته باشند.

ü       از همین جهت است که هم در تعریف مفاهیم و هم در تعریف متغیرها به دو گونه از تعریف روبرو هستیم. تعاریف شرحی عمدتا از لغت نامه ها ، دائره المعارف ها ، کتاب های مرجع و کتب درسی و... اقتباس می شود و تنها عنصر مورد نظر را تعریف نظری یا تئوری می نماید. به عبارت دیگر تعریف یک مفهوم بوسیله مفاهیم دیگر که معمولا از مطالعات و نظریه های موجود نشات می گیرد و با بیانی علمی ارائه می شود.بدیهی است در هنگام تعریف ذکر منبع مورد استفاده ضرورتی اجتناب ناپذیر است.

ü       اما در تعاریف عملی که به طور مشخص بر عهده محقق قرار دارد محقق آنچه را که از این عنصر در این تحقیق خاص مد نظر دارد بیان می کند. به بیان دیگر محقق به مشخص ساختن و تعریف نمودن آن متغیر و تعین کردن عملیات و معیارهای تجربی که برای اندازه گیری و سنجش آن لازم است می پردازد.

ü       تعریف متغیر : متغیر مشخصه یک عنصر پدیده موجود زنده و یا هر چیزی است که قابلیت تغییر داشته و می تواند مقادیر مختلفی را بپذیرد. آنچه اهمیت دارد آنکه باید دقت شود در هر تحقیق ما متغیرهای خاص خواهیم داشت و اینگونه نخواهد بود که همه آنچه در یک مطالعه بعنوان متغیر حضور دارند برای تحقیق نامطلوب است. از سوی دیگر نوع متغیر علیرغم مشابه بودن عنوان از یک مطالعه به مطالعه دیگر ممکن است متفاوت باشد.

ü       متغیر را براساس عوامل مختلف به گونه های متفاوتی تقسیم بندی می نماید:

ü       چنانچه اهداف تحقیق مد نظر قرار گیرند 2 گونه متغیر خواهیم داشت:

ü        متغیر مستقل: آن متغیری است که محقق تاثیر آن را بر سایر متغیرها مورد سنجش قرار می دهد.

ü        متغیر وابسته: آن متغیری است که متغیر مستقل بر روی آن اثر می کنند.

ü        متغیر زمینه ای (جمعیت شناسی یا دموگرافیک):در مطالعات بر روی جوامع انسانی برخی متغیرهای وابسته به جمعیت حضور دارند که سنجش آنها به نحوی مورد استفاده ما خواهد بود. این متغیرها خصوصیات جامعه مورد مطالعه را به نحوه مطلوبی توصیف می کنند. 

ü        متغیر مداخله گر: آن متغییری است که بر روی رابطه علت معلولی بین دو یا چند متغیر تاثیر می گذارد و باعث قوی یا ضعیف شدن رابطه بین متغیرها از حد واقعی آنها می شود

ü       اما شکل دیگر بر اساس خصوصیات متغیر تقسیم بندی صورت بگیرد:

ü        متغیر کمی: و آن متغیری است که با عدد نمایش داده می شود. بدیهی است این متغیر همچون تقسیم بندی معمول در اعداد به دو دسته متغیر گسسته و پیوسته تقسیم خواهد شد که متغیر پیوسته مقادیر کسری را هم می پذیرد ولی گسسته این امکان را ندارد.

ü       متغیر کیفی: این متغیری است که کیفیت صفات با آن معرفی می شود. 

ü        متغیر مرکب: متغیری را که از ترکیب دو یا چند متغیر به وجود می آید می نامند. 

ü       در همین جاست که تعریف متغیر آنهم به شکل عملی یا کاربردی ضرورت پیدا می کند. تعریف عملی باید بر اساس ملاکهایی صورت بگیرد که مهمترین آنها عبارتند از:

ü       قابلیت انجام داشته باشند

ü       دقیق و مشخص باشند

ü       قابلیت اندازه گیری داشته باشند

مقیاس اندازه گیری (مقیاس متغیر)

در این درس شما با نحوه تعیین مقیاس اندازه گیری در تحقیق خود آشنا می شوید. 

اهداف درس

ü       تعریف مقیاس اندازه گیری و انواع مقیاس ها

ü       خصوصیات یک مقیاس اندازه گیری خوب

ü       سوالات مهم در کجا مطرح می شوند؟

ü       ویژگی ها و نحوه بیان سوالات مهم چگونه است؟

ü       یکی از ویژگیهای متغیر قابلیت اندازه گیری آن است. چنانچه از وزن به عنوان یک متغیر نام ببریم بهترین راه اندازه گیری آن بر اساس کیلوگرم یا گرم می باشد در مورد قد هم سانتیمتر یا متر از عهده آن برمی آید. اما در مورد رضایت بیماران از نحوه ارائه خدمات یا میزان شنوائی یا ناتوانی و معلولیت از چه ملاکهائی باید استفاده کرد. برای اندازه گیری یک عنصر نیاز به مقیاس اندازه گیری وجود دارد. مقیاس اندازه گیری کمک می کند تا شما امکانی را برای اندازه گیری یک متغیر تعریف نمائید. برای اینکار لازم است با مقیاسهای اندازه گیری متداول و مرسوم آشنا شوید. چهار دسته عمده از متغیرها عبارتند از:

ü       مقیاس اسمی: این مقیاس شامل  یک یا جند گروه با طبقه است که از نظر کیفی با هم متفاوتند اما بین گروهها هیچگونه ارجحیتی وجود ندارد.  ممکن است برای هر گروه یا طبقه شماره ای در نظر گرفته شود که ارزش ندارد بلکه جنبه" کد" یا شناسائی دارند.

ü       مقیاس رتبه ای: این مقیاس نسبت به مقیاس اسمی خصوصیت اضافه ای دارد که در بین گروهها از نظر متغیر مورد نظر برتری وجود دارد اما این برتری قابل سنجش و مقایسه با سایر گروهها نیست . گروهها هم یکسان نیستند. گروهها نسبت به هم روی پله های یک نردبان قرار گرفته اند.

ü       مقیاس فاصله ای: در این مقیاس فاصله بین گروهها با هم مساوی در نظر گرفته شده است. اما صفر در این مقیاس فقدان خاصیت مورد نظر اندازه گیری نیست. اختلاف مساوی بین هرجفت از اعداد نمایانگر اختلاف مشابه در خصوصیت مورد اندازه گیری است.

ü       مقیاس نسبی: در این مقیاس خصوصیت اضافی آن است که صفر دلیلی برای فقدان خاصیت مورد اندازه گیری است و در نتیجه نسبت بین اعداد در این مقیاس همان نسبت مقدار خاصیت مورد اندازه گیری است.

ü       شما به عنوان محقق برای اندازه گیری متغیر خود ضروری است تا دست به انتخاب مقیاس اندازه گیری بزنید. تعریف مقیاس و نوع رده ها یا گروه هائی که در مقیاس خود در نظر می گیرید بر عهده شماست که بایدمبتنی  بر خصوصت علمی قدرت و رجحان مقیاس باشد. نکته مهم آنکه قدرت و برتری مقیاس های فوق بتدریج از مقیاس اسمی به مقیاس نسبی افزایش می یابد و شما باید همیشه از قویترین مقیاس برای سنجش استفاده نمائید.  

ü       یک مقیاس خوب باید دارای ویژگیهای زیر باشد:

ü       علمی : بر گرفته ومتناسب با اصول علمی باشد.

ü       جامع : : بتواند تمام موارد متغیررا شامل شود.

ü       مناسب : برای اندازه گیری آن متغیر باشد.

ü       قوی : تلاش شود قویترین مقیاس باشد.

ü       غیر قابل جمع : رده های مشترک نداشته باشد.

ü       رده های کافی : موردی را فراموش نکرده باشیم.

ü       رده های تعریف شده : گروهها و رده های آن تعریف شده باشند.

ü       عملی : قابلیت انجام داشته باشد.

 جامعه مورد مطالعه

  جامعه مورد مطالعه ، جمعیتی است که مطالعه بر روی آن انجام می شود . لزوما“ این جامعه انسانها نیستند بلکه می تواند پدیده ها ، اشیا و موجودات زنده باشند.

جامعه مورد مطالعه(نمونه گیری)

مناسب ترین جامعه برای بررسی آن است که کل جامعه تحت مطالعه قرار گیرند. به عبارتی سرشماری انجام شود. در این حال جمعیت آماری برابر با جمعیت کل جامعه خواهد بود. اما معمولا محدودیت ها ی زمانی و اعتباری (هزینه ها) ، دقت در گردآوری داده ها و کنترل آن، نیروی انسانی  و تجهیزات و امکانات سبب استفاده از نمونه گیری برای سرشماری است. در نمونه گیری اصل بر این قرار داده می شود که چنانچه از مناسبات آماری صحیح استفاده شود امکان تعمیم نتایج و اطلاعات بدست آمده از مطالعه بر روی نمونه به جامعه اصلی وجود دارد.  متداول ترین روش های نمونه گیری عبارتند از:

ü                   نمونه گیری احتمالی و غیر احتمالی

 نمونه گیری احتمالی

در نمونه گیری احتمالی  از قوانین احتمالات برای نمونه گیری استفاده می شود. بدین صورت که به هریک از اعضای جامعه شانس معین برای حضور در نمونه داده می شود. برای انجام نمونه گیری ابتدا از فرمول تعیین حجم نمونه استفاده می گردد و پس از تعیین حجم نمونه و چارچوب نمونه گیری ( فهرست اسامی اعضای جامعه ) با یکی از روش های زیر اقدام به نمونه گیری می شود.

ü                   نمونه گیری ساده تصادفی  

ü                   نمونه گیری منظم  

ü                   نمونه گیری طبقه ای  

ü                   نمونه گیری خوشه ای  

ü                   نمونه گیری چند مرحله ای

نمونه گیری غیر احتمالی

در این روش اصولا بحث تعمیم نتایج به جامعه مورد مطالعه مطرح نیست. با توجه به محدودیت در جمع آوری اطلاعات و بویژه در تحقیقات شبه تجربی که نمونه بارز آن کارآزمائی بالینی می باشد جهت افزایش دقت  و اعتبار اقدام به نمونه گیری از جمعیت در دسترس می شود. موارد زیر از جمله متداول ترین روش های نمونه گیری غیر احتمالی هستند:

ü                   نمونه گیری آسوده ( لقمه ای)

ü                   نمونه گیری سهمیه ای

ü                   نمونه گیری قضاوتی

روش های جمع آوری اطلاعات

یکی از اصلی تر ین بخش های هر کار پژوهشی را جمع آو ری اطلاعات تشکیل می دهد. چنانچه این کار به شکل منظم وصحیح صورت پذیرد‏ کار تجزیه و تحلیل و نتیجه گیری از داده ها با سرعت و دقت خوبی انجام خواهد شد. برای جمع آوری اطلاعات در کارهای پژوهشی چهار روش عمده را مورد استفاده قرار می دهند.

اهداف درس

شما درپایان این قسمت باید قادر باشید:

ü       روش های جمع آوری اطلاعات در هنگام اجرای تحقیق را توضیح دهید.

ü       روش منتخب برای جمع آوری داده ها در تحقیق خود را تشخیص دهید.با انتخاب شیوه مناسب از سوگیری در تحقیق خود پیشگیری کنید.

گردآوری داده ها

پیش از گردآوری داده ها باید طرح مشخص برای اینکاردر نظر گرفت. پاسخ به سوالات زیر می تواند راهگشا باشد.

ü        داده های مربوط چه چیزی گردآوری می شود  ؟

ü       چرا داده ها گردآوری می شود ؟

ü       داده ها چگونه گردآوری می شود ؟

ü       داده ها در چه زمانی گردآوری می شود ؟

ü       داده ها را چه کسانی گردآوری می کنند ؟

ü       گردآوری داده ها به چه مواد و ابزاری نیاز دارد  ؟

ü       داده ها چگونه توصیف و تفسیر می شوند ؟

ü       چه مقدار هزینه برای گردآوری داده ها و تفسیر آنها لازم است  ؟

ü       داده ها چگونه گزارش می شوند ؟

ü       منبع یا منابع تأمین هزینه کیست  ؟

  پردازش و تفسیر داده ها  

ü    پس از آن که داده ها گردآوری شد ، باید آنها را پردازش و تفسیر نمود

ü    کنترل کیفیت داده ها

ü       تفکیک داده ها

ü       پردازش داده ها

کنترل کیفیت داده ها

ü       داده ها به دقت جمع آوری و ثبت شود

ü       داده های گردآوری شده را بازبینی کنیم

ü       خطاهای احتمالی را اصلاح کنیم

ü       اگر تعدادی از پرسش ها بدون پاسخ مانده است باید تکمیل شود

ü       اگر پاسخ سئوال ها با یکدیگر همخوانی ندارند میبایست علت روشن شده و پرسشنامه اصلاح گردد

تفکیک داده ها

ü       تفکیک داده ها کار پردازش را ساده تر می سازد ، مثلاً داده ها از گروه های مختلف جمع آوری شده اند ، کودکان و بزرگسالان ، زنان و مردان ، شهری و روستایی ، کارکنان رسمی و غیر رسمی و  …

ü       بهتر است ابتدا پرسشنامه های مربوط به هر گروه یا جمعیت را جدا کنیم

پردازش داده ها

ü       از دو روش دستی و رایانه ای می توان استفاده کرد

ü       از روش دستی پردازش برای تعداد کم پرسشنامه میتوان استفاده کرد

ü       روش چوب خطی رایج ترین روش پردازش دستی است

ü       چوب خط زدن شامل شمارش تعداد دفعات نتیجه مشاهده شده است که در فرم های گزارش موجود باشد

---

اصلی ترین روش ها برای جمع آوری داده ها به شرح زیر است:

استفاده از اطلاعات و مدارک موجود

ü       در برخی تحقیقات  اطلاعاتی که باید بعنوان داده مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار گیرند از پیش آماده هستند. بدین صورت که محقق بدنبال اطلاعات جدید نیست بلکه می تواند نسبت به جمع آوری اطلاعاتی که از قبل تهیه شده اند و در پرونده های ( درمانگاهی  بیمارستانی ثبت احوال، دانشجویی ،دانش آموزی و مراجعین به مراکز مختلف شهرداری ها و... ) موجود است  اقدام کند.

ü       مزایا: به واسطه موجود بودن اطلاعات  ارزان است. در وقت صرفه جویی می شود. مهمترین مزیت آن  امکان ارزیابی روند موضوع مورد بررسی در گذشته است که در مطالعات گذشته نگر بسیار حائز اهمیت است.

ü       معایب: ناقص بودن و دردسترس نبودن اطلاعات از اشکالات عمده این روش است. گاهی ملاحظات اخلاقی مانع از دستیابی به اطلاعات مورد نظر می باشد. قدیمی و کهنه بودن اطلاعات هم ممکن است در برخی موارد مطرح باشد.

---

    مشاهده

ü       از روش های جمع آوری اطلاعات است که در آن رفتار مشخصات موجودات زنده اشیا و پدیده ها با استفاده از ویژگی های گوناگون آنها ملاحظه و ثبت می گردد. منظور از مشاهده ثبت دقیق تمام جوانب بروز حادثه ویژه یا رفتار و گفتار فرد یا  افراد از راه حواس و یا سایر راه های ادراکی ( کمک گرفتن از ابزار خاص ) می باشد.

ü       مشاهده منظم در تحقیق ضروری است بنابراین مشاهده باید:

ü       به هدف تحقیق مربوط باشد

ü       برنامه و نحوه عمل آن از قبل مشخص و تنیم شده باشد

ü       به طور دقیق و منظم ثبت شود

ü       میزان اعتبار و صحت انجام آن قابل سنجش و بررسی باشد

ü       مشاهده به دو صورت مشارکتی و غیر مشارکتی انجام می شود. که در مشاهده مشارکتی  شخص مشاهده کننده در موضوع مشاهده شرکت دار دو در همان جلب مشاهده صورت می گیرد. در مشاهده غیر مشارکتی مشاهده گر پدیده مورد مشاهده را بدون آنکه خود دخالتی در آن داشته باشد ملاحظه می کند  که این روش خود به دو صورت انجام می شود. در روش اول مشاهده گر پدیده ها را به صورت آشکار ثبت می کند ( مثال )و در نوع دوم مشاهده گر به صورت مخفیانه مو راد مورد مشاهده را ملاحظه و به ثبت آن می پردازد.

ü       مشاهده ممکن است در هنگام تهیه طرح اولیه تحقیق نیز صورت پذیرد که بدان مشاهده مقدماتی گفته می شود  مشاهده ممکن است  منبع اصلی جمع  آو ری اطلاعات باشد و گاهی نیز برای تکمیل یا اصلاح اطلاعاتی که از روش های دیگر بدست آمده است استفاده شود. مشاهده ممکن است در مورد اشیا صورت بگیرد .

ü       مزایا: امکان بررسی جزئیات موضوع وجود دارد. می توان صحت اطلاعات جمع آوری شده را با وسائل دیگر آزمایش کرد .برای جمع آوری اطلاعات زمینه ای مناسب است. در زمان کوتاه اطلاعات زیادی بدست می آید و اعتبار علمی اطلاعات بالاست.

ü       معایب: حضور مشاهده گر می تواند بر روند فعالیت مورد مشاهده تاثیر گذار باشد. تمایلات شخصی مشاهده گر و میزان توانائی او در مشاهده و ثبت دقیق فعالیت مورد مشاهده ممکن است تاثیر گذار باشد. عوامل محیطی بر نوع و روش گرد آوری اطلاعات موثر است. استاندارد کردن و طبقه بندی اطلاعات مشکل است ( بویژه در ثبت رفتار انسانی ) .مشکلات اخلاقی در مشاهده اعمال شخصی وجود دارد. برای نمونه های زیاد  وقت گیر و پر هزینه است.

---

   مصاحبه 

·         مصاحبه یکی از روش های جمع آوری اطلاعات است که در آن به صورت حضوری یاغیر حضوری از افراد یا گروهی ار آنان پرسش می شود. نکته مهم آن است که سوالات مصاحبه از پیش اندیشیده شده و تعیین شده است. آنچه مصاحبه را به صورت های مختلف طبقه بندی می کند میزان انعطاف پذیری آن و یا نحوه اجرای آن است. مصاحبه را یکی ازروش هائی دانسته اند که امکان دریافت پاسخ در آن بیش از روش های دیگر است، زیرا در هنگام مصاحبه امکان تحریک آزمودنی برای دادن پاسخ وجود دارد و نیز می توان در صورت ابهام با توضیح موضوع راروشن ساخت.

·         مهمترین انواع مصاحبه به شرح زیر عنوان شده اند:                            

ü        مصاحبه  انعطاف پذیر یا آزاد :  در این نوع چارچوب وحدود پرسش  ا برای کصاحبه گر مشخص است لی زمان و توالی پرسش به سلیقه مصاحبه گر بستکی دارد. دراین حالت رفتار آزمودنی طبیعی تر است و اطلاعات واقعی تری بدست می آید. مصاحبه گر می تواند سوالات اضافی نیز طرح کند. ا ین روش برای  تحقیق هائی با مقیاس کوچک ‏، مطالعات کیفی و یا مصاحبه با اشخاص و گروههائی که اطلاعات اصلی از آنها بدست می آید ، مناسب است. هدف در این گونه مصاحبه ها جمع آوری اطلاعات عمیق و کیفی است. .

ü        مصاحبه با انعطاف پذیری متوسط یا منظم : در این نوع مصاحبه ، مصاحبه گر از پرسشنامه ای با پرسش های مشخص و با توالی ثابت استفاده می کند  ، اما معمولا پرسش ها به صورت باز هستند. تلاش می شود شرایط برای همه یکنواخت نگه داشته شود.هدف در این جا جمع آوری اطلاعات کمی و سطحی است..

ü        مصاحبه با انعطاف ناپذیریا پرسشنامه همراه با مصاحبه :  مصاحبه گر از پرسش نامه ای با پرسش های  مشخص و با توالی استاندارد استفاده می کند. پاسخها ثابت و از قبل پیش بینی و طیقه بندی شده اند  و معمولا پرسش ها به صورت بسته هستند. این روش در مطالعات بزرگ و زمانی که پژوهشگر از تنوع پاسخ ها اطلاع دارد بکار می رود.  .. 

·         نکات مهم در موردانجام مصاحبه

ü         تکلم با زبان شخص مصاحبه شونده

ü         آشنائی مصاحبه گر با اهداف و روش طبقه بندی و ارزش گذاری پاسخها

ü         دخالت ندادن تمایلات شخصی مصاحبه گر

ü         ایجاد شرایط یکسان برای همه

ü         کسب اجاره درهنگام استفاذه از دستگاه ضبط صدا

ü         جلب اعتماد مصاحبه شونده

ü         رعایت مقام وموقعیت اجتماعی افراد

ü         بیان توضیحات کافی قبل از شروع مصاحبه

ü         ارائه آموزش به مصاحبه گران پیش از انجام مصاحبه

·         مزایای مصاحبه

ü         قابلیت استفاده برای کم یا بی سوادان و کودکان و بیماران

ü        امکان روشن کردن مفهوم سوالات

ü        در مقایسه با مشاهده بدست آمدن درصد بیشتری از پاسخ ها

·         معایب مصاحبه

ü         وقت گیر و پرهزینه

ü        در مقایسه با روش مشاهده ثبت وقایع ناقص تر است

ü        طبقه بندی وتجزیه و تحلیل اطلاعات درهنگامی که سوالات باز هستند مشکل است

ü        تورش مصاحبه گر و دخالت دادن نظرات شخصی

---

پرسشنامه

·          پرسشنامه شامل دسته ای از پرسش هاست که برطبق اصول خاصی تدوین گردیده است و به صورت کتبی یه افراد ارائه می شود و پاسخگو بر اساس تشخیص را خود جواب ها رادر آن می نویسد. هدف از ارائه پرسشنامه  کسب اطلاعات معین در مورد موضوعی مشخص است. بزرگ بودن گروه یا جامعه مورد مطالعه یکی از دلایل مهم برای استفاده از پرسش نامه است چه امکان مطالعه نمونه های بزرگ را فراهم می آورد. کیفیت تنظیم پرسشنامه دربدست آمدن اطلاعات صحیح و درست و قابل تعمیم بسیار با اهمیت است.

ü       بر اساس نحوه اجرای پرسش نامه و نیز نوع سوالات پرسشنامه  می توان آنرا به دستجات متفاوت تقسیم نمود.

·                  طبقه بندی بر اساس ماهیت پرسشنامه :

ü        پرسشنامه باز: در این نوع پرسشنامه با سوالات باز روبرو هستیم.در اینجا پاسخگو می تواند بدون محدودیت هرپاسخی را که مد نظرش باشد در مورد آن پرسش بنویسد و یا در آن زمینه توضیح دهد. در اینگونه سوالات ، اطلاعات دقیق تر، کامل تر و دارای ارزش بیشتر هستند ولی طبقه بندی و نتیجه گیری از آنها مشکل تر و له تجربه زیاد نیازمند است.

ü        پرسشنامه بسته :   پرسش های بسته در این نوع پرسشنامه ارائه می شود.برای هر پرسش تعدادی گزینه و پاسخ انتخاب شده است که فرد پاسخ دهنده باید یکی از آنها رابه عنوان پاسخ بگزیند.هریک از پاسخ ها به گونه ای تنظیم شده است که در عین منطقی بودن برای آن سوال از پاسخ مربوط به دیگر سوالات مجزاست. در اینجا پاسخ ها را می توان به سرعت نوشت و تجزیه و تحلیل و طبقه بندی پاسخ ها نیز ساده تر است اما اطلاعات به دقت و کاملی پرسش نامه باز نیست.

·                  طبقه بندی بر اساس نحوه اجرا

ü                 پرسشنامه همراه با مصاحبه :  این پرسشنامه همان مصاحبه انعطاف ناپذیر است که به صورت حضوری پرسش ها از افراد پرسیده می شود و پاسخ ها را پرسشگر در برگه پرسشنامه وارد می کند.

ü                 پرسشنامه خود ایفا : پرسشنامه در اختیار فرد یا گروه قرار می گیرد و فرد به تنهائی و یا به صورت گروهی یه پرسش ا پاسخ می دهند .

ü                  پرسشنامه پستی :  پرسشنامه برای افراد از طریق پست ارسال می شود . فرد پس از تکمیل آنرا برای محقق عودت می دهد.

ü       پرسشنامه الکترونیک :  در این نوع از پرسشنامه که به تازگی موارد استفاده از آن گسترش یافته است ، محقق با استفاده از شبکه های اطلاع رسانی و اینترنت ، اقدام به ارسال پرسشنامه الکترونیک برای افراد می کند و افراد پاسخ ها را در همان پرسشنامه وارد و با پست الکترونیک برای محقق باز می گردانند.در برخی موارد ممکن است افراد نسخه ای از پرسشنامه را چاپ کرده و بعد از پاسخگوئی به شکل پستی باز گردانند.

Ø         نکات مهم در طراحی پرسشنامه

ü       داشتن یک مقدمه رسا ، جذاب و واضح در ابتدای پرسشنامه

ü       وجود پرسش های قابل فهم و خالی از ابهام

ü       خودداری از پرسش های طولانی و وقت گیر و دوپهلو

ü       خودداری از واژه ها و لغات نامانوس و نامفهوم

ü       طراحی پرسشنامه زیباودوراز کلمات زشت و زننده و تا جای ممکن دوستانه

ü       محدود بودن پرسش های زمینه ای

ü        قرار دادن پرسش های حساس و مهم در پایان پرسش نامه

ü       هر سوال فقط به یک موضوع اختصاص داشته باشد

ü       استفاده از پرسش های باز و بسته به همراه هم

ü       قرار دادن تمام پاسخ های ممکن برای پرسش های بسته

·         مزایای پرسشنامه

ü        عدم نیاز به شحص مصاحبه کننده ، بنابراین عدم تاثیر وجود چنین شخصی

ü       ساده و ارزان

ü       سادگی طبقه بندی و تجزیه و تحلیل

ü       دقت یشتر پاسخ ها بواسطه محرمانه ماندن افراد

ü       امکان تنجام مطالعات بزرگ

ü       یکسان بودن شرایطردر زمان تکمیل

·         معایب پرسشنامه

ü        عدم قابلیت استفاده برای بی سوادان

ü       درک نکردن مفهوم سوال

ü       امکان  ارائه تصویر کاذب توسط فرد از خود

ü        کاهش درصد پاسخ های رسیده در پرسشنامه پستی

ü       در هنگام نوشتن پرسشنامه باید  دقت نمود تا ابتدا از پرسش های زمینه ای استفاده گردد و سپس به پرسش هائی که در زمینه موضوع طراحی شده اند ، رسید.

---

·         خصوصیات یک پرسش

ü       اعتبار صوری : بدین مهنا که صوال قادر به اندازه کیری موضوع مورد پرسش باشد.به تعبیر دیگر مقیاس اندازه گیری متغیرتحت مطالعه باشد.

ü       انتظار دانستن پاسخ : باید سوال طوی طرح شود که انتظار داشته باشیم پاسخگو ،‌جواب آنرا داند.

ü       روشن و صریح : سوال باید بدون ابهام باشد و تنها به یک مطلب اشاره کند.

ü       بی آزار : به مسائل خصوصی افراد وارد نشود مگر با اجازه قبلی خود آنها.

ü       منصفانه: دلالت بر معنا و مفهوم خاصی ننمایر و آزمدنی را به موضع خاص نکشاند.

---

روائی و پایائی

ابزاری که برای جمع آوری داده ها مورد استفاده قرار میگیرد درمرحله نخست باید از روایی (اعتبار) برخوردار باشند و درمرحله دوم باید پایایی ( اعتماد ) داشته باشند .

ü       روائی بدین معناست که روش یا ابزار به کار رفته تا چه حدی قادر است خصوصیت مورد نظر را درست اندازه گیری کند .

ü       مثال: اگر بخواهیم شیوع کم وزنی هنگام تولد را در نوزادان یک زایشگاه بدانیم ، باید همه نوزادان تولد یافته را وزن کنیم . برای این کار می بایست از ترازوی مخصوص توزین نوزاد و آنهم ترازوی استاندارد استفاده شود

ü       پایایی قابلیت تکرار روش یا ابزار اندازه گیری است . اگر روشی از پایایی برخوردار نباشد ، داده های گردآوری شده روایی ( اعتبار ) نیز نخواهند داشت  .

ü       مثال :در مثال بالا باید دید با چند بار وزن کردن آیا وزن یک کودک را در هر مرحله مشابه وزن قبلی نمایش میدهد.

روش های تجزیه و تحلیل اطلاعات

در این قسمت با روش های تجزیه و تحلیل داده ها آشنا می شوید. از آنجا که بیشتر پژئهش هایی که در حال حاضر در دانشگاه ها انجام می شود جنیه کمی دارند بنابراین یادگیری روش های آماری بویژه آمار استنباطی توصیهمی شود. بدیهی است برای این کار لازم است تا همکاران و علاقمندان به یادگیری نحوه استفاده از نرم افزارهای آمرای و بویژه Spss اقدام کنند.

·         شما دریابان این قسمت باید قادر باشید:

ü       اطلاعات را چگونه طبقه بندی و به رایانه بسپاریم؟

ü       متداول ترین روش های تجزیه وتحلیل داده ها کدامند؟

ü       انواع خطا ها در جمع آوری و تجزیه وتحلیل داده هاو روش های کاهش آن

ü       حساسیت و اختصاصی بودن چیست وچگونه اندازه گیری می شوند؟

طبقه بندی اطلاعات

برای آماده نمودن اطلاعات برای تجزیه و تحلیل می باید آنها را طبقه بندی نمود. این کار برای تحقیقات کمی با مشکل کمتری مواجه است زیرا در هنگام طراحی روش گردآوری اطلاعات معمولا سوالات به گونه ای تنظیم می شود که طبقه بندی داده ها نیز در داخل آن در نظر گرفته می شود. اما در تحقیقات کیفی این امر بواسطه کیفی بودن پاسخ ها با سختی بیشتری انجام می شود. به هر روی قبل از تجزیه و تحلیل اطلاعات باید کار دسته بندی، گروه بندی یا طبقه بندی آنها انجام شود.

---

پردازش داه ها

داده های جمع آوری شده می تواند به صورت دستی یا به رایانه ای تجزیه و تحلیل شوند. چنانچه  حجم اطلاعات از حد معینی بیشتر باشد امکان تجزیه وتحلیل دستی وجود نخواهد داشت. امروزه تقربیا در همه موارد این امر با استفاده از رایانه و برنامه های مختلف تجزیه و تحلیل آماری انجام  می پذیرد. اصلی ترین نرم افزار آماری مورد استفاده در گروه های آموزشی اجتماعی، پزشکی، پیراپزشکی و توانبخشی نرم افزار Spss می باشد.

---

تجزیه و تحلیل داده ها

دو دسته پردازش اصلی به طور عمده در تحقیقات مختلف بر روی داده ها انجام می شود. برای اینکار از آمار  توصیفی و آمار استنباطی استفاده می گردد.

 در آمار توصیفی که معمولا به توصیف داده ها می پردازد از شاخص های تمایل مرکزی و شاخص های پراکندگی برای بیان داده های جمع آوری شده استفاده می شود. برای نمایش و نشان دادن نتایج کار معمولا از جداول توزیع فراوانی - بر اساس تعداد موارد مطلق و نسبی ، درصد - و نیز نمودار های مختلف هیستوگرام ، ستونی یا دایره ای استفاده می شود. همچنین در این زمینه استفاده از شاخص های پراکندگی مانند واریانس، انحراف معیار ، انحراف استاندارد و... نیز قابل ذکر است.

در آمار استنباطی به آزمون فرضیه های مورد بررسی در تحقیق پرداخته می شود. آزمون ها ی مختلفی همچون کای اسکوئر، تی- دانشجوئی، رگرسیون، آنالیز واریانس و... در این زمینه مورد استفاده قرار میگیرد.

برنامه ریزی اجرا

همانند یک مهندس مشاور که به طراحی یک ساختمان ، پل ، استادیوم ورزشی و..می پردازد و با کشیدن نقشه های ساختمانی و ... طرحی را برای اجرا دراختیار کارفرما قرارمی دهد تا آن را به مرحله اجرا درآورد ، دراین زمینه نیز محقق با نوشتن طرح تحقیق راهنمایی را برای اجرای تحقیق آماده می کند که خود یا دیگری می توانند به اجرای آن بپردازند.

·         شما دریابان این قسمت باید قادر باشید:

ü       مطالعه راهنما و پیش آزمون چگونه است؟

ü       جدول گانت چگونه ترسیم می شود؟

ü       چگونه فعالیت هارا سازماندهی کنیم؟

·         مراحل اجرائی کار تحقیق با اخد موافقت برای شروع کار ، آغاز و با جمع آوری و پردازش اطلاعات دنبال شود. معمولا توصیه می شود تا قبل از آغاز کار تحقیق نسبت به سنجش ابزار تحقیق اقدام شود . این کار به دوشیوه انجام می گردد:

ü       پیش آزمون یعنی بعضی از قسمت های تحقیق را در مقیاس کوچکی مورد آزمایش و بررسی قرار دهیم.

ü        مطالعه راهنما یعنی تمامی مراحل طرح تحقیق را بر روی یک نمونه کوچک به انجام برسانیم .

برنامه ریزی اجرا

·           برنامه یا طرح کار چارچوبی است که اجزاء مختلف یک طرح تحفیقاتی و چگونگی ارتباط آنها با یکدیگر را روشن می سازد.

ü       عملیاتی که باید اجرا شوند

ü       زمان اجرای عملیات

ü       افرادی که مسئول اجرا هستند

ü       زمانی که صرف خواهند کرد 

برنامه ریزی اجرا

·         چارچوب GANTT نوعی نمایش گرافیک فعالیتهای برنامه ریزی است که در آن عملیات مختلف به ترتیب تکمیل و طول مدت نشان داده می شود.

ملاحظات اخلاقی

·         ملاحظات اخلاقی به مجموعه قواعد و دستورالعمل هایی اطلاق می شود که به منظور جلوگیری از امکان بروز آسیب به دیگران باید مورد توجه قرار گیرد. ملاحظات اخلاقی از انتخاب موضوع تحقیق آغاز و تا نوشتن گزارش تحقیق ادامه می یابد.

---

گستره اخلاق در پژوهش

·                     در تمامی موارد زیر لازم است مراعات اصول اخلاقی بعمل آید. مواردی که باید رعایت شوند لازم است تا در طرح پژوهشی به صورت مشخص مورد بحث قرار گیرند.

ü                   حقوق مولفین

ü                   رضایت آگاهانه

ü                   رازداری

ü                   طراحی مطالعه

ü                   کارآزمایی بالینی

ü                   کارآمدی و استفاده از تحقیقات

ü                   دسترسی اطلاعات (مالکیت داده ها)

ü                   انتشار نتایج

ü                   داوطلبین سالم

ü                   کودکان

ü                   بیماری شدید

ü                   ژن درمانی

ü                   جنین

ü                   پیوند

---

اصول چهارگانه اخلاق در پژوهش

·                     چهار اصل کلیدی برای راهنمایی در تصمیم‌گیریهای اخلاقی بشرح زیر می باشد:

ü                   احترام به فرد و اختیار او             Autonomy

ü                   سود مندی                          Beneficence

ü                   عدم ضرر رسانی           Non-maleficience

ü                   عدالت                                        Justice  

محدودیت های پژوهش

•         محدودیت های تحقیق آن دسته از عواملی هتسند که در مسیرجمع آوری اطلاعات و کسب نتایج مطلوب مانع ایجاد می کند.

-            محدودیت های در اختیار محقق

   - محدودیت های خارج از اختیار تحقیق

گزارش تحقیق

چنانچه بعد از اجرای تحقیق یافته ها و نتایج آن گزارش نشود ، گویی اصولا تحقیقی صورت نگرفته است. از این رو نوشتن گزارش تحقیق و بویژه نوشتن مقاله پژوهشی در اولویت کار محقق است . در این میان وفادار ماندن به نتایج حاصله و ذکر منابع مورد استفاده اهمیتی دوچندان دارد.

·         شما دریابان این قسمت باید قادر باشید:

ü       چرا گزارش نویسی اهمیت دارد؟

ü       انواع روش های بیان گزارش تحقیق کدامند؟

ü       نحوه نوشتن یک مقاله تحقیقی و پایان نامه تحصیلی چگونه است؟

ü       نحوه بیان نقل قول ، زیرنویس ومنابع چگونه باید باشد؟

• اجزای اصلی یک گزارش تحقیق عبارتند از:

ü       صفحه اول ( روی جلد) شامل : نام ، عنوان تحقیق ، مجری یا مجریان ، تاریخ اجرا

ü       فهرست

ü       خلاصه یا چکیده ( بین 150 تا 200 کلمه )، شامل : مقدمه،هدف، روش کارو نتیجه

ü       مقدمه شامل : بیان مسئله ، اطلاعات زمینه ای ، تحلیل مسئله ، مرروبررسی های قبلی ، اهداف ،  روش گرد آوری و تجزیه و تحلیل اطلاعات

ü       یافته ها شامل : آنچه از اجرای طرح تحقیقی بدست آمده است.

ü       بحث ، نتیجه گیری شامل : مهمترین یافته ها ، نقاط قوت و ضعف تحقیق ، محدودیت هاو مشکلاتی که در گردآوری وجود داشته است ، اشاره کردن یا مقایسه نتیجه این تحقیق با مطالاعات دیگران و نتیجه گیری نهائی

ü       پیشنهادات

ü       فهرست مراجع

ü       ضمائم و قدردانی